Srpsko-Crnogorski Odnosi Osvrt Na Pitanja Vlasništva

Media ltd, 81000 Podgorica, Njegoševa 6;
tel/fax +381.(0)81.224.783
e-mail: mediacon@cg.yu

Rade Bojović & Miodrag Vlahović

Studija slučaja koju je naručio

u okviru Srpsko-crnogorskog projekta ESI

Stavovi koji su izneti u ovom izveétaju ne odraëavaju nuëno one koje zastupa Evropska Inicijativa za Stabilnost

Ustavom Republike Crne Gore obezbijeđena je zaétita svojinskih prava. Članom 45. Ustava jamči se pravo svojine u Crnoj Gori, pruëaju se garancije koje isključuju mogućnost liéavanja prava svojine i istovremeno se ograničenja u raspolaganju svojinom (npr. postupak eksproprijacije) vezuju za utvrđeni javni interes i pravo na trëiéno obeétećenje svakog vlasnika. Ovom ustavnom klauzulom svi oblici svojine (drëavna, privatna, mjeéovita, zadruëna) u Republici Crnoj Gori imaju jednaku pravnu zaétitu.

Pravo svojine kao apsolutno stvarno pravo (erga omnes) i u crnogorskom građansko-pravnom poretku podrazumijeva tri klasična ovlaéćenja svakog vlasnika: a) pravo drëanja; b) pravo koriéćenja i c) pravo raspolaganja. Istovremeno, pravo svojine u Crnoj Gori se stiče na način koji je tipičan za istorijska područja na kojima je izvréena recepcija rimskog prava, éto preteëno obuhvata sticanje svojine putem pravnog posla, nasljeđivanjem ili zakonom. Sva fizička i pravna lica u Crnoj Gori mogu imati pravo svojine na pokretnim i nepokretnim stvarima. To podrazumijeva pravo svojine na: stambenim i poslovnim zgradama, stanovima, poslovnim prostorijama, poljoprivrednom zemljiétu, gradsko-građevinskom zemljiétu, éumama, éumskom zemljiétu itd.

Pravni poloëaj građana Crne Gore i građana Srbije u pogledu sticanja prava svojine je istovjetan, čime vaëeći crnogorski pravni poredak isključuje bilo kakav povlaéćeni status za drëavljane Crne Gore. Od konstituisanja federalne drëavne zajednice (april, 1992.), i pored toga éto je savezni ustavno-pravni poredak u protekle tri godine derogiran, u Crnoj Gori se nije izmijenio vlasnički status građana Republike Srbije. Shodno vaëećem crnogorskom zakonodavstvu kao i federalnim propisima koji se, u nedostatku domaće regulative, joé uvijek primjenjuju u Crnoj Gori je svaki drëavljanin Republike Srbije u ravnopravnoj poziciji sa domicilnim građanima (isti uslovi sticanja svojine, oporezivanja imovine i prenosa vlasničkih prava).

Ustavna zaétita prava svojine odnosi se na sve titulare stvarnih prava, odnosno na sve vlasnike nezavisno od njihovog drëavljanstva ili rezidencijalnog statusa. Stranac u Crnoj Gori stiče pravo svojine pod uslovima reciprociteta-uzajamnosti (istovremena mogućnost da drëavljani Crne Gore/SRJ u inostranstvu stiču pravo svojine), pri čemu za strana lica postoji par izuzetaka u pogledu zabrane sticanja prava svojine (zabrana sticanja nepokretnih kulturnih dobara i zabrana sticanja zemljiéta od strane lica bez drëavljanstva). Shodno članu 82. federalnog Zakona o osnovama svojinsko-pravnih odnosa strana fizička i pravna lica mogu sticati pravo svojine na pokretnim stvarima, dok je posjedovanje nepokretnih stvari vezano za ispunjenje propisanih uslova. Preciznije, strano pravno i fizičko lice koje obavlja poslovnu djelatnost na teritoriji Crne Gore moëe, pod uslovima uzajamnosti, biti vlasnik nepokretnosti koje su mu neophodne za vréenje registrovanih poslova (zgrade, zemljiéte, poslovni prostori itd.). Takođe, strano fizičko lice, bez vréenja poslova, moëe kupovati stanove u stambenim zgradama, opet uz poétovanje uslova uzajamnosti. Istovremeno, strana pravna i fizička lica, shodno članovima 1. i 2. crnogorskog Zakona o stranim ulaganjima, mogu osnivati sopstvene kompanije ili kupovati domaća preduzeća. Imovina stranog lica samo u slučajevima utvrđenog javnog interesa i uz naknadu (i isplaćenu kamatu) koja ne moëe biti niëa od trëiéne moëe biti predmet eksproprijacije. Sva ova pravila se odnose na građane i kompanije koji dolaze iz suverenih (međunarodno priznatih) drëava i predstavljaju primarni pozitivno-pravni okvir i za slučaj nezavisnosti Crne Gore.

Vaëeće crnogorsko zakonodavstvo u pogledu svojinskih prava i obaveza na istovjetan način tretira građane Crne Gore i Srbije, éto isključuje bilo kakvu diskriminaciju u pogledu sticanja prava svojine i pravne zaétite stečene imovine. Drëavljani Republike Srbije u Crnoj Gori mogu slobodno sticati pokretne i nepokretne stvari, kao i koristiti i otuđivati sopstvenu imovinu, čime je njihov vlasnički status u osnovi izjednačen sa drëavljanima Republike Crne Gore. Pri tome, da bi stekli svojinu u Crnoj Gori ili obavljali različite poslove u njoj, drëavljani Srbije nijesu u obavezi da mijenjaju rezidencijalni status (prebivaliéte ili boraviéte).

U cjelini gledano, za razliku od prisutnih svojinskih ograničenja koja postoje za strana fizička i pravna lica, i bez obzira na prirodu aktuelnih ustavno-pravnih odnosa između Srbije i Crne Gore (faktička nezavisnost Crne Gore i raspad federalnog pravnog poretka), svojinska prava građana Srbija i dalje su izjednačena sa svojinskim pravima građana Crne Gore. Sve loée i dobre strane vlasničkog poretka u Crnoj Gori u istoj mjeri osjećaju građani Srbije i građani Crne Gore.

Kada se radi o objelodanjivanju strukture svojine u Crnoj Gori (uvid u valsnički udio lica iz Srbije), imajući u vidu crnogorsko administrativno nasljeđe, manjkavosti zvanične statistike i nepostojanje alternativnih baza podataka, nije moguće pruëiti egzaktnu sliku o udjelu građana i kompanija iz Srbije u javnim knjigama u kojima se evidentiraju svojinska prava (katastar nepokretnosti, sudski registri, opétinski sekretarijati). Ipak, na osnovu posljednjih oficijelnih statističkih bilansa (od 1999. godine) i manje-viée stabilizovanih trendova i publicističkih procjena iz posljednjih nekoliko godina, moguće je krajnje oprezno i aproksimatično prognozirati udio građana i preduzeća iz Srbije u jednom dijelu crnogorske vlasničke strukture.

Priloëena tabela daje uvid u stanje značajnog dijela nepokretnosti u Crnoj Gori i ujedno obuhvata uslovnu procjenu međusobnog svojinskog udjela lica iz Srbije i lica iz Crne Gore:

Napomena: Podaci iz statističkog godiénjaka za 1999.

Na osnovu iskazanih podataka i pored prihvatljive relativnosti procjene evidentno je solidno učeéće drëavljana Republike Srbije u nacionalnom katastru nepokretnosti, odnosno postaje očigledno da građani susjedne republike raspolaëu sa nezanemarljivom kvotom vlasniétva, koja daje određeni doprinos ukupnoj vrijednosti nepokretnosti i imovine u Crnoj Gori.

Istovremeno, imovina (prevashodno nekretnine) kojom raspolaëu građani i kompanije iz Srbije ni nema isti značaj u godiénjem poreskom bilansu Crne Gore. U situaciji kada crnogorski godiénji drëavni budëet inkasira manje od 3% od poreza na imovinu (éto je viéegodiénji fiskalni problem), evidentan je i vrlo mali udio poreskog prihoda od strane građana i kompanija iz Srbije. Naravno, ova činjenica ne relaksira crnogorske vlasti od opravdanih prigovora koji se odnose na nedopustivo slabe fiskalne prihode (oko 10 miliona DEM godiénje) koje Crna Gora ostvaruje od poreza na imovinu (éto uključuje sva prava na nepokretnostima).

Ipak, nedvosmislena je činjenica da građani i kompanije iz Srbije raspolaëu sa značajnom imovinom u Crnoj Gori (na ovaj podatak upućuju svi aproksimativni pokazatelji), éto ih svrstava u najveću grupu vandomicilnih sopstvenika. Ovakvo stanje ima i transparentne političke posljedice koje se osjećaju na planu pruëanja podréke politici koja se zalaëe za očuvanje drëavne zajednice Srbije i Crne Gore. Zajedno sa imovinom koja je u drëavini ili vlasniétvu saveznih organa (npr. brojni vojni kontinentalni i primorski objekti i infrastruktura) koji su trenutno de facto organi Republike Srbije, ukupan udio drëavljana, kompanija i institucija Republike Srbije u svojinskoj strukturi Crne Gore je veoma respektabilan, éto u okolnostima nerijeéenog drëavnog pitanja predstavlja bitnu političku i ekonomsku činjenicu koja oteëava opciju independističkog raspleta međudrëavne krize.

Konačno, pravni okvir u Crnoj Gori afirmiée jednakost srpskih i crnogorskih drëavljana, kao i drugih titulara svojine (pravnih lica) iz obje republike, éto nesumnjivo doprinosi značajnoj prisutnosti nosilaca prava svojine iz Republike Srbije. Vaëno je istaći i to da je Crna Gora i pored suétinskog raskida sa federalnim institucijama i uspostavljanja faktičke drëavne nezavisnosti, sasvim ispravno sačuvala normativna rjeéenja kojim se obezbjeđuje jednak i privilegovan status titulara svojine iz dvije nominalne federalne jedinice (éto nije slučaj kada se radi o stranim drëavljanima).

Sve do prije dvije godine u Crnoj Gori nije postojao integralan zakonski tekst kojim bi se precizno uredila pitanja imovine koja je u drëavnom vlasniétvu. U novembru 1999. god. u Crnoj Gori je doneéen Zakon o imovini Republike Crne Gore kojim se uređuje pravni poloëaj drëavnih organa i organa lokalne samouprave u pogledu raspolaganja i koriéćenja imovinom Republike Crne Gore.

Ovim zakonom (član 7.) je precizno definisana crnogorska drëavna imovina éto je od vitalnog značaja za utvrđivanje svojinskih prava drëave Crne Gore i jasnog razgraničenja u odnosu na vlasniétvo federalnih institucija u Crnoj Gori. Drëavnom imovinom, u smislu ovog zakona, smatraju se: prirodna bogatstva (zemljiéta, éume, vode, morska obala, rudna blaga, vazduéni prostor, frekvencije itd.), dobra u opétoj upotrebi (putevi, aerodromi, ëeljezničke pruge, luke, kulturno-istorijski spomenici, parkovi, trgovi, ulice itd.), nekretnine koje su izgrađene drëavnim ulaganjem, drëavni kapital u preduzećima, imovina stečena od sukcesije SFRJ itd.

Donoéenjem ovog zakona Republika Crna Gora je nedvosmisleno postavila granice drëavne imovine i otvorila pitanje spornog vlasniétva u pojedinim slučajevima (npr. ekskluzivni vlasnički spor sa srpskom nacionalnom avio-kompanijom "JAT" oko civilnih aerodroma u Tivtu i Podgorici). Ipak, u slučaju kontrole nacionalnih bogatstava i brojnih dobara u opétoj upotrebi na crnogorskoj teritoriji, za sada se između Crne Gore i Srbije ne naziru bitniji vlasnički sporovi.

U slučaju nezavisnosti Crne Gore pitanje sukcesije infrastrukture, zemljiéta i objekata koji su sada u svojini Vojske Jugoslavije (nalaze se na teritoriji Crne Gore) moëe predstavljati komplikovan proces razgraničenja. Veliki broj vojnih objekata (kasarne u Podgorici, Nikéiću, Pljevljima, Cetinju, Baru, «abljaku, Kolaéinu itd., kao i lučki i mornarički objekti u Boki Kotorskoj i pored Ulcinja, uključujući i ratnu flotu) upućuje na nesrazmjernu infrastrukturnu militarizaciju Crne Gore (sa direktnim i indirektnim posljedicama po ekonomski razvoj, posebno turizam), nezavisno od različitih opcija rjeéavanja crnogorskog drëavnog pitanja.

Nesumnjivo je da će centralna tačka u pretpostavljenom postupku sukcesije između Crne Gore i Srbije, u dijelu imovine koja se nalazi na crnogorskoj drëavnoj teritoriji, biti podjela imovine čiji je aktuelni titular SR Jugoslavija (shodno Zakonu o imovini SRJ iz 1993. godine), a koja dominantno uključuje svojinska prava Vojske Jugoslavije. U slučaju da se Crna Gora i Srbija konstituiéu kao nezavisne drëave početni diobni bilans morao bi uključiti nesporno uzajamno pravo na povraćaj zemljiéta objema republikama, dok bi se nekretnine i pokretna imovina relativno lako mogli podijeliti po već prihvaćenom ključu koji se primjenjuje u procesu sukcesije SFR Jugoslavije (identifikovana ulaganja, udio u druétvenom proizvodu, broj stanovnika itd.).

Ma kakav da bude rasplet ustavno-pravne krize Crna Gora će morati da definiée novi svojinsko-pravni okvir, razrijeéi stare i eventualno nove vlasničke sporove u vezi sa drëavnom imovinom i otvori pitanje obima imovine kojom trenutno raspolaëu savezni organi i federalne institucije.

Kada se radi o potencijalnim sporovima između Crne Gore i Federacije (Srbije) oni su u određenoj mjeri neizbjeëni u svim varijantama rjeéenja drëavnog pitanja. U zavisnosti od izabrane drëavotvorne opcije vlasnički sporovi se mogu odvijati na viée nivoa: 1) sporovi oko prava svojine; 2) sporovi oko prihvatljivog obima federalne imovine u Crnoj Gori; 3) sporovi oko brzine povraćaja imovinskih prava; 4) sporovi oko diobnog bilansa; itd.

Vjerujemo da crnogorska drëavna politika u pogledu dugoročnog rjeéavanja statusa svojine građana i kompanija iz Srbije, kao i federalne imovine u Crnoj Gori, moëe da se opredijeli za slijedeće optimalne solucije:

• Ustavno-pravni i zakonski okvir koji reguliée svojinske odnose mora da obezbijedi jednak pravni poloëaj građanima Crne Gore i Srbije.
• Građani Srbije ni na koji način ne mogu biti diskrimisani u odnosu na domicilne građane u postupku sticanja prava svojine ili u postupku razmjene vlasniétva.
• Kompanijama i preduzetnicima iz Srbije potrebno je pruëiti pravno-sistemsku podréku u cilju njihovog ulaganja u Crnu Goru i jednake pravne zaétite njihove imovine.
• Prilikom sticanja svojine u Crnoj Gori građani Srbije ne moraju da ispunjavaju posebne rezidencijalne uslove.
• Poreska politika se mora redefinisati u dijelu oporezivanja imovine u područjima intezivnijeg privrednog rasta (posebno primorje), éto mora biti urađeno neselektivno i bez obzira na porijeklo vlasnika različitih objekata i nekretnina (segment koji bi isključio povlaéćenu poziciju za vlasnike iz Srbije).
• Crna Gora mora istrajati u zaétiti zakonom uspostavljene drëavne imovine, éto uključuje potpunu kontrolu i raspolaganje tzv. dobrima u opétoj upotrebi (npr. povraćaj svih civilnih aerodroma u drëavno vlasniétvo).

• U definisanju svojinske politike prema Srbiji Crna Gora treba da odbaci princip reciprociteta, éto bi praktično značilo da fizička i pravna lica iz Srbije imaju jednak imovinsko-pravni status sa crnogorskim drëavljanima, bez obzira na tretman crnogorskih drëavljana u Srbiji.
• U slučaju crnogorske nezavisnosti, princip raspodjele federalne imovine koja se nalazi na teritoriji Crne Gore mora se bazirati na automatskom povraćaju zemljiéta koje je sada u vlasniétvu Federacije, pri čemu bi se ustupci Republici Srbiji mogli vréiti u dijelu pokretne imovine i fizičkih nepokretnosti (isti princip bi se primijenio i na teritoriji Srbije).
• Militarizovani objekti i zemljiéte bi najvećim dijelom trebali da budu komercijalizovani i stavljeni u funkciju ekonomskog razvoja zemlje.

U slučaju novog federalnog ugovora Crna Gora mora odmah zahtijevati preraspodjelu (prenos vlasniétva na republike) i maksimalnu redukciju dijela savezne (vojne) imovine koja nije komplementarna sa njenim privrednim razvojem.